Hızlı Git
Peyzaj planlama, çalışmaları alanın doğal potansiyelini değiştirmeden uzun sürede verim alınarak kullanılmasını amaçlamaktadır. Doğal yapıya ilişkin verilerin analizinin ardından belirlenen ölçütler doğrultusunda bu alanların ekolojik yapısına uygun olan kullanımlar saptanmaktadır (Mc Harg, 1969).
Peyzaj Planlaması; Avrupa Peyzaj Sözleşmesi‘nde, peyzajların geliştirilmesi, restore edilmesi veya yaratılması için yapılan ileri görüşlü güçlü eylem anlamına geldiği belirtilmektedir (Erdem ve Coşkun, 2009).
Peyzaj planlama çalışmaları, önem sırasına göre üç koşulu gerektirmektedir:
- Doğal dengenin korunması (planlama alanına ilişkin doğal faktörler uyarınca).
- İnsan yaşamının niteliğinin ve düzeyinin (sosyo-ekonomik ilişkiler ve gereksinimler) geliştirilmesi.
- Uygulayıcı ve kullanıcı yönünden uygun olması (kullanıcı istekleri yanı sıra planlama ekibinin yargıları uyarınca) (Kaplan, 1995; Ayhan, 2007).
Peyzaj planlamada çalışma ölçekleri 1/1000-1/50000 ve üstüdür.
- Peyzaj planlamanın esas amacı doğal peyzajın mevcut yapısını korumaktır.
- Peyzaj planlamada alana ilişkin kullanım kararları alınır.
- Toplu; peyzaj planlama sürecinde büyük ölçüde aktif rol almalı, süreci etkilemeli ve kontrol etmelidir.
- Planlamada imar çalışmaları denetlenerek peyzajların optimum ve sağlıklı şekilde sürdürebilirliği sağlanmalıdır.
- Alanın çevresel kaynak değerleri hakkında detaylı bilgi toplanır.
- Peyzajları iyileştirme ve ıslah yönünde genel yaklaşımlar sağlanır.
- Sağlıklı bir peyzaj planlaması objektif sonuçlar ortaya koyar, kişilere göre değişmez.
- Peyzaj planlamada iki boyutlu grafik sunum söz konusudur.
Peyzaj Planlama Aşamaları
· Alan seçimi ve sorun belirleme
· Veri toplama, literatür araştırmaları ve survey çalışmaları
Doğal kaynakların surveyleri
-Jeolojik yapı surveyleri
-Jeomorfolojik yapı surveyleri
Toprak surveyleri
Topografik yapı surveyleri
Hidrolojik yapı surveyleri
İklim surveyleri
Bitki örtüsü surveyleri
Yaban hayatı surveyleri
Kültürel kaynakların surveyleri
Sosyal ve ekonomik surveyler
· Çevre ve alan analizi
· Alan strüktür diyagramı (leke diyagramı)
· Değerlendirme
Peyzaj Planlama konusunda ülkemizde yapılan çalışmalar beş sınıfa ayrılabilir.
- Doğal peyzaj elemanlarının çakıştırılarak ekolojik birimlerin oluşturulmasıyla yapılan planlama yaklaşımları (Başal, 1974; Başal et al., 1983; Basal, 1988; Uzun, 2003).
- Plan karelere dayanan ve çalışılan ölçeğin detayına göre farklı karelerde peyzaj planlamaya ilişkin olası tüm kültürel ve doğal peyzaj elemanlarının plana yansıtılmış olduğu matematiksel modellemelerin yapıldığı çalışmalar (Altan, 1974; Altan, 1982; Ortaçesme, 1996; Mansuroğlu, 1997).
- Coğrafi Bilgi Sistemlerinin (GIS) gelişimi ile birlikte planlama ya da tasarımda istenilen kriterlere uyan alanların seçiminde veri tabanından sorgulama yoluyla yürütülen çalışmalar (Karadeniz, 1995; Sahin, 1996; Dilek, 1998).
- Peyzajın yapısının ortaya konularak (leke, koridor, matris), peyzaj içindeki süreçlerin analiz edilmesiyle yapılan çalışmalar (Uzun, 2003; Deniz, 2005; Tunçay et al., 2009).
- Peyzaj yapı ve fonksiyon analizi ile birlikte peyzaj karakter tiplerinin belirlenerek arazi kullanımına yönelik kararların verildiği çalışmalardır (Sahin, 1996; Sahin et al., 2007a; Uzun et al., 2010).
Stratejik peyzaj planlama
Bavarian Bölgesel ve Çevre Bakanlığı, Çek Ekonomi İşleri Bakanlığı ve Üst Avusturya Eyalet Hükümeti gibi önemli kuruluşların liderliğinde, Çek Cumhuriyeti, Avusturya ve Almanya’nın kesişim noktasında gerçekleştirilen bir araştırma olan “Bölgesel Peyzaj Planlama ve Sürdürülebilir Çevresel Kalkınma için Üç Yönlü GIS Kullanımı” çalışması, uluslararası bir ekolog grubu, bölgesel plancılar ve GIS uzmanlarından oluşan bir ekip tarafından yürütülmüştür. Bu çalışmada, GIS araçları ve bilgiye dayalı konuların entegrasyonunda temel bir rol oynamıştır. Projede başarıyla uygulanan stratejik yönetim ve politikalar, UNESCO tarafından tanınmış ve Uluslararası MAB (MAB ve Biosphere) pilot projesi olarak ilan edilmiştir.
Çalışmada, üç ülkeden gelen verilerin bütünleştirilmesinde çeşitli faktörler dikkate alınmıştır. Topografik bilgiler, alan kullanımı ve arazi örtüsü, su kaynakları ve korunması, trafik ve ulaşım, turizm alt yapısı, idari ve istatistiksel veriler gibi farklı alanlardan elde edilen veriler kullanılarak kapsamlı bir veritabanı oluşturulmuştur. Ayrıca, ArcGIS 9.1 yazılımının kullanımıyla, Spatial Analyst ve 3D Analyst modülleriyle, sayısal topografik haritalardan yükseklik, eğim, bakı ve kabartma haritaları oluşturulmuştur.
Bu çalışma, bölgesel peyzaj planlama ve çevresel kalkınma alanında önemli bir kilometre taşı olmuş ve gelecek projeler için değerli bir kılavuz niteliği taşımaktadır.
Koruma amaçlı peyzaj planlaması;
Uzun ve ark. (2010) tarafından gerçekleştirilen Suğla Gölü Mevki Peyzaj Yönetimi, Koruma ve Planlama çalışması, peyzaj planlamasının hedeflerinin belirlenmesiyle başlamıştır. Çalışmanın envanter bölümünde, doğal ve kültürel peyzaj elemanlarına ilişkin veriler toplanmış ve CBS ortamında depolanmıştır. Bu süreçte, yirmi bir uzmandan oluşan bir grup çalışmıştır. Verilerin toplanması sonrasında, farklı sektör temsilcileri ve idarecilerle halkın katılımıyla toplantılar düzenlenerek, çalışma alanındaki sorunlar belirlenmiştir. Daha sonra üç aşamalı peyzaj analizleri yapılmıştır. İlk aşamada, peyzaj karakter tipleri belirlenmiş ve peyzajın çeşitli fonksiyonları mekânsal olarak değerlendirilmiştir. Ayrıca görsel peyzaj analizi de gerçekleştirilmiştir. Elde edilen analizlerle sorunların çözüm önerileri ve yeni kullanımlar halkla birlikte tartışılmış ve plana dökülmüştür. Peyzaj gelişim stratejisi ve yönetim organizasyonu oluşturularak, CBS tüm süreçlerde etkin bir şekilde kullanılmıştır.
Onarım-İyileştirme ve/veya Geliştirme Amaçlı Peyzaj Planlaması
Wang ve Hu’nun (2009) yürüttüğü çalışma, maden ocaklarında peyzaj restorasyonu üzerine GIS tabanlı bir araştırmayı içermektedir. Doğal ve sosyal faktörler, jeoloji, yükseklik, eğim, bakı, hava sıcaklığı, yağış, toprak tipleri, hidrolojik yapı, otoyoldan ve endüstri alanlarından uzaklık gibi kriterler CBS ortamına aktarılarak sayısallaştırılmıştır. Ardından, CBS kullanılarak peyzaj üniteleri oluşturulmuş ve 16 farklı peyzaj restorasyon bölgesi belirlenmiştir. Her bir ünite için restorasyon uygunluğu ve alan kullanımı önerileri sunulmuştur.
Katı Atık Düzenli Depolama Alanları Peyzaj Planlaması
Dilek (1998) tarafından gerçekleştirilen çalışmada, Bodrum ilçesi katı atıklarının düzenli depolama olarak kullanılması için alternatif alanların belirlenmesi üzerine bir araştırma yapılmıştır. Bu araştırmada, uydu görüntüleri de kullanılarak çeşitli alternatif alanlar ortaya konmuştur. Jeolojik ve hidrojeolojik durum, yerleşim alanlarına mesafe, çevredeki sit alanları, su kaynaklarını koruma tampon bölgeleri, depremsellik ve toprak yapısı gibi veriler CBS ortamında sayısallaştırılarak alternatif alanların ön tespitinde kullanılmıştır. Belirlenen alternatiflerin karşılaştırılmasında ise ulaşım durumu, meteorolojik verilerin değerlendirilmesi, endemik bitkilerin korunması ve görünürlük analizi gibi faktörler kullanılmıştır. Ayrıca, uzaktan algılama verilerinin arazi örtüsünün belirlenmesinde ve CBS analizlerinde önemli bir rol oynadığı belirlenmiştir.
Ulaşım Güzergâhları Peyzaj Planlaması
Würm Vadisi rekreasyonel alanında, Münih Bölgesel Planlama Kurumu ile birlikte bir çalışma grubu oluşturulmuş ve CBS kullanılarak çevresel etki değerlendirmesi yapılmıştır. Jeoloji, toprak, yeraltı suyu, yükseklik, bitki örtüsü ve fauna verileri bu değerlendirmede kullanılmıştır. Ayrıca mevcut ve planlanan trafik ağı, arazi kullanım tipleri ve arazi kullanım planları da CBS ortamına aktarılmıştır. Çalışmanın temel amacı, çevredeki artan trafik yükünün etkilerinin tahmin edilmesidir. Bu kapsamda gürültü, emisyon ve imisyon miktarları hesaplanmıştır. Emisyon ve imisyon hesaplamaları farklı trafik senaryolarıyla ilişkilendirilmiştir. Fauna üzerindeki trafik etkisi analiz edilmiş ve ayrıca toprak, yeraltı suyu ve bitki örtüsü üzerinde risk analizleri gerçekleştirilmiştir. Doğal kaynaklar üzerindeki etkiler, farklı trafik senaryolarına bağlı olarak emisyonların etki alanlarının çakıştırılmasıyla ölçülmüştür. Trafik gürültüsünün ziyaretçiler ve yerleşimciler üzerindeki etkileri, toprak, yeraltı suyu ve bitki örtüsünün farklı kirleticiler tarafından kirletilme dereceleri, yollara yakın tampon bölgelerdeki artan çevresel riskler, gün boyunca değişen trafik seviyelerindeki araç emisyonları, müdahale edilmiş alanlarda memeli popülasyonları ile ilgili olarak yeni trafik rotaları tarafından ikiye bölünen alanlardaki etkiler ve özellikle yol boyunca bulunan ormanlarda tepeden köklere doğru olan kuruma gibi etkiler, CBS kullanılarak hesaplanmıştır.
Kıyı ve Sulak Alanlar Peyzaj Planlaması
Uzun (2003) tarafından yürütülen çalışma beş aşamada gerçekleştirilmiştir. Tüm verilerin Coğrafi Bilgi Sistemi ortamında depolandığı bir veri tabanı oluşturulmuştur. Spatial Analysis, 3D Analysis gibi alt programların yanı sıra peyzaj kırılganlığının belirlenmesinde kullanılan “Patch Analysis” adlı bir alt program da kullanılmıştır. Bu program, habitat lekelerinin yorumlanmasında önemli bir rol oynamıştır. Ekolojik birimlerin oluşturulmasında ise önce iklim, bakı, ve büyük toprak gruplarına göre bir sınıflandırma yapılarak 7 üst ekolojik birim belirlenmiş, daha sonra arazi yetenek sınıfları, arazi örtüsü ve jeoloji verileri kullanılarak 149 homojen ekolojik birim elde edilmiştir. Peyzaj kırılganlığının ortaya konulması için ise akarsu havzasında doğal süreçler, insan etkinlikleri ve habitat lekelerine ilişkin üç temel ölçütün değerlendirilmesiyle peyzaj kırılganlığı haritaları elde edilmiş ve sentezlenmiştir. Bu yöntemde CBS aktif olarak kullanılmıştır.
Sahin (1996) tarafından gerçekleştirilen Dikmen Vadisi Peyzaj Potansiyelinin Saptanması ve Değerlendirmesi adlı çalışmada da CBS’ler etkin bir şekilde kullanılmıştır. Çalışmada peyzaj fonksiyonları üzerinde durulmuş ve su ile erozyon süreçleri incelenerek elde edilen verilerin koruma ve kullanım dengesi kapsamında analizi CBS ortamında gerçekleştirilmiştir. Yapılan analizler sonucunda koruma alanları belirlenmiş ve rekreasyon, biyo-bahçe, kentsel tarım ve yerleşim için yer seçimi yapılmıştır.
Kentsel ve Kırsal Peyzaj planlaması
Cengiz (2003) tarafından yapılan araştırmada, Seben ilçesindeki peyzaj değerlerinin korunmasına yönelik bir kırsal kalkınma modeli üzerine çalışılmıştır. Hızlı kırsal değerlendirme ve Analitik Hiyerarşi yöntemleri kullanılarak doğal ve kültürel peyzaj elemanları CBS ortamında sayısallaştırılmıştır. Tüm veriler 250×250 metrelik parçalara ayrılarak Alpagut köyü ve çevresindeki uygunluk dereceleri belirlenmiştir. CBS’lerinin tüm aşamalarda etkin bir şekilde kullanıldığı vurgulanmıştır.
Barış (1995) ise Ankara kentinde hava kirliliği sorununun çözümüne yönelik peyzaj mimarlığı açısından alınması gereken önlemleri ele alan bir çalışma yapmıştır. Landsat-TM uydu görüntüleri ve CBS’ler kullanılarak, hava kirleticilerin büyük ölçüde topografik, meteorolojik ve klimatolojik koşullar tarafından yönlendirildiği düşüncesiyle, kente bu açıdan yaklaşarak sekiz farklı bölge oluşturulmuştur. Bu bölgelerin birbirleriyle ve kentle olan ilişkileri incelenerek her bölge için hava kirliliğini önleme önerileri sunulmuştur.
Yılmaz (2008) ise hava fotoğrafları ve uydu görüntülerini kullanarak Büyükesat Vadisi’nin kent peyzajı ve tasarımı üzerine bir çalışma gerçekleştirmiştir. Sayısallaştırma ve analiz işlemleri tamamıyla CBS ortamında yapılmıştır. Büyükesat Vadisi’nin şehircilik ve peyzaj mimarlığı açısından değerlendirilmesi, geleceğe yönelik plan kararlarının şekillendirilmesinde öneriler sunmuştur.
Turizm ve/veya Rekreasyon Alanları Peyzaj Planlaması
Düzce Uğursuyu ve Aksu Havzaları’nın ekoturizm potansiyelini belirlemeye yönelik bir çalışma olan Gültekin (2010) çalışmasında, peyzaj planlama alanında önemli bir yöntem olan “çevresel koridorlar” tekniği kullanılmıştır. Bu yöntem, turizm ve rekreasyonel kaynakların belirlenmesinde algıya dayalı bir yaklaşım sunar. Rekreasyonel kaynaklar için bir envanter sürveyi yapılmış ve Lewis’in yönteminde geçen ana kaynaklar bu çalışmada tepeler, eğimin %30’dan fazla olduğu alanlar, yüzey suları ve ıslak alanlar olarak kabul edilmiştir. Elde edilen veriler CBS ortamında değerlendirilmiş ve ana ve ek kaynakları içeren haritalar oluşturulmuştur. Swot analizleri yapılarak, ekoturizme yönelik olarak Uğursuyu ve Aksu havzalarının güçlü ve zayıf yönleri ile çevreden kaynaklanan fırsatlar ve tehditler belirlenmiştir. Çalışmanın farklı aşamalarında CBS aktif olarak kullanılmıştır.
Topay (2003) çalışmasında, Bartın-Uluyayla mevkiinde at ile gezinti, avcılık, dağ bisikleti, dağcılık, doğada serbest yürüyüş, golf, kamping/çadırlı kamping, kayak, klimatizm, kuş gözlem, mağaracılık, trekking ve yamaç paraşütü gibi etkinlikler için doğal ve kültürel faktörler belirlenmiştir. Bu kriterler CBS ortamına aktarılmış ve her bir kullanım için uygun alanlar belirlenmiştir.
Benzer (2006) çalışmasında, Bolu-Göynük ve yakın çevresinin doğal ve kültürel kaynakları ekoturizm açısından değerlendirilmiştir. Abiyotik, biyotik ve kültürel çevre özellikleri ile çekim noktaları, erişilebilirlik, konaklama turizm kaynaklarına ilişkin veriler CBS ortamında sayısallaştırılmıştır. Bu verilerin CBS ortamına aktarılmasıyla çevre özelliklerine sahip alanlar, turizm kaynaklarına sahip alanlar ve ikisinin kesiştiği alanlar belirlenmiş ve buna göre bölgeleme ve turizmle ilgili öneriler sunulmuştur.
