Zeytin Ağacının Mitolojik Hikayesi

Eski Yunan’da “geçmişte söylenenlerin tekrar edilmesi” gibi bir anlama gelen mitoloji, belirli bir din, inanış veya kültürdeki insanlık ile evrenin yaratılış ve doğasını, geleneklere özgü inanç ve uygulamaların sebebini açıklamaya yönelik söylencelerin tümünü tanımlamak için kullanılır (Çayır 2020). Türk Dil Kurumu sözlüğünde ise mitoloji, “mitleri, doğuşlarını, anlamlarını yorumlayan, inceleyen bilim; bir ulusa, bir dine, özellikle Yunan, Latin uygarlığına ait mitlerin, efsanelerin bütünü” olarak tanımlanır (Anonim 2020a).   

Tarih öncesinden bugüne aktarılan pek çok mitolojik hikâyede bitkilerin sıklıkla yer aldığı görülür. Tanrıların insanlara verdiği en değerli armağan olarak ele alınan bitkiler; süregelen olaylar ile özdeşleştirilmiş ve bitkilere farklı hikayeler, farklı anlamlar yüklenmiştir. Bu olayların araştırılmasında ve incelenmesinde mitolojik hikayeler önemli bir yere sahiptir. 

Bu yazı dizimizin ilkinde mitolojide kimi zaman başarılı bir sporcunun şampiyonluk tacı, iki ülke arasında barış sembolü, mabetlerin aydınlatılmasında bir araç, kimi zaman da tanrıça Afrodit’in güzelleşmek için yüzüne sürdüğü bir iksir olarak karşımıza çıkan zeytin ağacının mitolojik hikayesini inceledik. Keyifli okumalar.  

Bırakın zeytin ağacı kulağınıza fısıldasın…  

Yani, öylesine ciddiye alacaksın ki yaşamayı, yetmişinde bile, mesela, zeytin dikeceksin, hem de öyle çocuklara falan kalır diye değil, ölmekten korktuğun halde ölüme inanmadığın için, yaşamak yanı ağır bastığı için.

Nazım Hikmet Ran 

Zeytin (Olea europaea), zeytingiller  (Oleaceae) familyasından Akdeniz iklimine özgü meyvesi yenen boylu bir çalı veya 10 metreye kadar boylanabilen, sık dallı, yayvan tepeli, her dem yeşil yapraklı bir ağaçtır (Anonim 2020b) (Resim 1).  

Zeytin ağacı (Olea Europea) ağır ve zahmetli büyümesine karşın uzun ömürlü ve dayanıklı bir ağaçtır. Bu nedenle eski Romalılar zeytin ağacına yedi canlı anlamına gelen “vivax oliva” adını vermişlerdir.  

Zeytin Ağacı Mitolojisi

Mitoloji ve botanikte adı “Ölümsüz Ağaç“tır. İlyada Destanı’nda şair Homeros, zeytinin ölümsüzlüğünü şöyle anlatır: “Ben herkese aitim ve kimseye ait değilim, sen gelmeden önce de buradaydım, sen gittikten sonra da burada olacağım” (Anonim 2020c).  

• 

• 

• 

• 

Zeytin Ağacı Anlamı

Kutsallığın, bolluğun, bereketin, adaletin, sağlığın, barışın, arınmanın ve yeniden doğuşun kısaca insanlık için önemli erdem ve değerlerin sembolü olan zeytin ağacı; semavi dinlerin üç kutsal kitabı olan Kur’an-ı Kerim, İncil ve Tevrat’ta kutsal ağaç olarak nitelendirilir. Kur’an-ı Kerim’de zeytin ağacından, meyvesi zeytinden ve zeytinyağından övgüyle bahseden ve kutsal olduğunu kabul eden ayetler bulunur. İncil’e göre Hz. İsa’nın göğe yükselişinin gerçekleştiği Zeytin Dağı’ndaki bahçede bulunan zeytin ağaçlarının o zamandan kalma ağaçlar olduğuna ve bugün mevcut olan 8 zeytin ağacının Hz. İsa’nın çarmıha gerilişine tanıklık ettiğine inanılır. Tevrat’ta ise insanlara “hakkaniyet ve doğruluk” anlatılırken zeytin ağacı işaret edilir ve bu kutsal ağacın erdemine dikkat çekilir (Efe ve ark. 2013).  

Zeytinin kullanım alanının geniş olması nedeniyle peygamberlerden krallara, Yunan tanrılarından firavunlara kadar zeytinle ilgili pek çok hikâye anlatılır.   

“Olea prima omnium arborum est.”

“Zeytin bütün ağaçların ilkidir.”  

Hz. Âdem; yaşı ilerleyip öleceğini hissedince, Allah’tan kendisini ve tüm insanlığı bağışlamasını istemeye karar verir. Bu amaçla oğlu Şit’i cennet bahçesine gönderir. Bahçenin bekçiliğini yapan melek, İyi-Kötü Ağacı’ndan aldığı üç tohumu Şit’e verir ve babası Âdem öldüğünde bu üç tohumu ağzına koyarak gömmesini ister. Hz. Âdem ölüp Tabor Dağı’na gömüldüğünde toprakta üç ağaç yeşerir. Bunlar zeytin, sedir ve servidir. Akdeniz ikliminin simgesi bu üç ağaçtan ilk yeşeren zeytin ağacıdır (Efe ve ark. 2013). 

“…ve insanlık zeytinle yeniden doğar.”

Tevrat’ın Tekvin 6. bölümünde yer alan hikâyeye göre insanların günden güne artan kötülükleri ve zorbalıkları nedeniyle Allah yeryüzünü, yarattığı insanlar ve hayvanlarla birlikte yok etmeye karar verir. Hz. Nuh’tan bir gemi yapmasını ve yeryüzünde soyları tükenmesin diye, yanına temiz sayılan hayvanlardan erkek ve dişi olmak üzere yedişer çift, kirli sayılan hayvanlardan birer çift, kuşlardan yedişer çift almasını söyler (Tekvin 7/2-3-23). Ardından büyük tufan başlar, Hz. Nuh ve gemisindeki canlılar hariç, yeryüzü üzerinde yaşayan her şey yok olur. Hz. Nuh suların çekilip çekilmediğini öğrenmek için bir güvercin gönderir. Geriye ağzında bir zeytin dalı ile dönen güvercin Allah ile insanlar arasında sağlanan barışın müjdesini verdiği için tarih boyunca zeytin dalı ve güvercin “barış sembolleri” olarak kabul edilir (Dursun ve Tuna Oran 2015) (Resim 2 ve Resim 3). 

• 

• 

“Ağaçların kralı” 

Hakimler Kitabı’nda de yer alan hikâyeye göre “Bir gün ağaçlar kendilerine bir kral mesh etmek isterler; zeytin ağacına gidip, ‘Gel kralımız ol’ derler. Zeytin ağacı, ‘İlahları ve insanları onurlandırmak için kullanılan yağımı bırakıp ağaçlar üzerinde sallanmaya mı gideyim?’ diye yanıtlar” (Hakimler 9: 8-14). 

“Tanrıça İsis’in meyvesi.”  

“Tanrı Ra’nın aydınlanma simgesi.” 

Eski Mısır uygarlığında zeytin ağacının MÖ 1600’lerde Nil Deltasında ekilmeye başlandığı ileri sürülür (Kaplan ve Karaöz Arıhan 2011). Mısır inançları Mısırlıların zeytinyağı üretmeyi Yunanlılardan ve Filistinlilerden çok daha önce bildiğini öne sürer. Hikâyeye göre bundan 6.000 yıl önce tanrıça İsis, Mısırlılara zeytin ağacı yetiştirmeyi ve ürünlerinden faydalanmayı öğretir (Sarı 2016) (Resim 4). MÖ 2500 yılında inşa edilen Sakkara Piramiti’nin duvarlarında zeytin sıkma işlemini anlatan figürlerin bulunması (Kaplan ve Karaöz Arıhan 2011) ve Hayfa’da yapılan kazılarda zeytin değirmeninin ortaya çıkarılması bu inançları destekler niteliktedir (Sarı 2016) (Resim 5 ve Resim 6).  

• 

• 

• 

Mısır firavunlarından Tutankamon’un (MÖ 1333-1323) zeytin dallarından örülmüş tacı adaletin sembolü olarak kabul edilir. Mısırlıların zeytin ağacının yaprağını ezerek elde ettikleri kıymetli yağı firavunlarını mumyalamakta kullandıkları bilinir.  

Firavun III. Ramses’in (MÖ 1186-1156) Güneş Tanrısı Ra için yaptırmış olduğu tapınağın aydınlatılmasında ışık kaynağı olarak kullanılacak zeytinyağı için, özel zeytinlikler kurdurduğu söylenir (Ünsal 2011). Güneş Tanrısı Ra’ya, aydınlanmanın simgesi zeytin dallarını sunan III. Ramses bundan duyduğu övüncü şöyle dile getirir: “Senin şehrin Heliopolis’i zeytin ağaçlarıyla süsledim. O zeytin ağaçları ki, meyvelerinden halis zeytinyağı elde edilir. Bu zeytinyağı, senin tapınağını aydınlatan kandilleri besleyen yağdır” (Sarı 2016). 

“Bereket ve barışı temsil eden tanrıça Athena’nın armağanıdır.” 

Yunan mitolojisine göre zeytin ağacı, bilgelik tanrıçası Athena ile deniz tanrısı Poseidon arasındaki bir yarışma sonucu oluşur. Hikâyeye göre Poseidon ve Athena, Kekrops’un kurduğu kente kendi adlarının verilmesini ister. Zeus ise hangi tanrı ya da tanrıça insanlığa daha elverişli ve daha faydalı bir iş yaparsa kurulan kente onun adının verileceğini söyler. Poseidon üç dişli yabasıyla bir kayaya vurur vurmaz su fışkırır ve azgın bir at çıkar (Resim 7).  Athena ise mızrağıyla kayaya vurur ve dalları meyvelerle dolu bir zeytin ağacı oluşur (Resim 8). 

Kaplan ve Karaöz Arıhan’a göre buradaki simgeselliğin iki anlamı vardır: Birincisi savaş arabalarını çekecek olan atın hiçbir zaman zeytin ağacı kadar faydalı olamayacağı, ikincisi ise barışın simgesi olan zeytinin, savaşın simgesi olan ata üstün gelmesidir. İnsanlara göre barış savaştan daha hayırlı olduğu için yarışmayı Athena kazanır ve böylece bugün Yunanistan’ın başkenti olan Atina kentine Athena’nın ismi verilir. Mitolojiye göre bilgelik tanrıçası Athena, zeytin ağacını barışı ve medeniyeti simgelediği için insanlara armağan eder. Antik Yunan’da Athena aynı zamanda zeytin ağacının koruyucu tanrıçasıdır. 

• 

• 

Eski Yunanlılar ve Romalıların ölülerinin anısına zeytin ağacı yetiştirdiği söylenir ve ayrıca Romalılarda zeytinyağı ölüm ve dini törenlerde kullanılır, ölen kişinin yüzüne zeytinyağı serpilerek kutsanır. Tapınak bahçelerine zeytin ağacı dikilir ve bu bahçeler kutsal kabul edilir (Resim 9 ve Resim 10).  

Antik Yunan’da yedi bilgeden biri kabul edilen Solon’un koyduğu kanunlar arasında zeytin ağacı kesenlere ağır cezalar uygulandığı yer alır. “Devlet malı veya özel mülkiyet farkı olmaksızın, zeytin ağacını kesen veya deviren herkes mahkemede yargılanacaktır. Eğer suçlu bulunurlarsa idam edilmek suretiyle cezalandırılacaklardır” (Aristotales Atina Anayasası). Bu yasa dünyada ilk zeytin ağacı koruma yasasıdır (Kaplan ve Karaöz Arıhan 2011). 

• 

• 

Yunan ve Roma mitolojisine göre, tanrılar ve yarı tanrılar zeytin ağacının dalları altında doğarlar.  Zeus’un ikiz çocukları Apollon ve Artemis’in zeytinlikte doğduğu söylenir (Efe ve ark. 2013). Antik dönemin olimpiyat oyunlarında başarı kazanan sporcuların, zeytin ağacının dallarından yapılmış taçlarla ve zeytinlerden sıkılan yağların konulduğu amfora ile ödüllendirildiği söylenir. 

Ayrıca Yunancada alfabenin son harfi olan Z-Zetanın, ölümsüzlüğü simgelemesi ve zeytin anlamına gelmesi de dikkate değerdir (Kalkan ve Çuha 2017). 

Zeytin ve zeytin yetiştiriciliği hakkında yapılmış konunun tarihini ve mitolojisini de içerisinde barındıran videoyu aşağıda bulabilirsiniz. 

Bu yazımızda sizlerle paylaştığımız gerek eski dönemlerde Antik Yunan’da, gerekse kutsal kitaplarda zeytin ağacıyla ilgili yer alan hikayeler şimdilik bu kadar. Bizlerin bilmediği veya unuttuğu; sizlerin önerdiği zeytin ağacı mitolojisi ile ilgili başka mitoslar varsa lütfen aşağıdaki yorum kısmına yazınız. Bir başka yazımızda görüşmek üzere. Sevgiyle kalın.  

Yararlanılan Kaynaklar

1. Anonim. 2020a. Web Sitesi: https://sozluk.gov.tr/  Erişim Tarihi: 09.06.2020. 
2. Anonim. 2020b. Web Sitesi: http://tr.wikipedia.org/wiki/Zeytin Erişim Tarihi: 11.06.2020. 
3. Anonim. 2020c. Web Sitesi: http://www.forazeytin.com.tr/blog/zeytin-agaci-ile-ilgili-7-gercek/ Erişim Tarihi: 11.06.2020.  
4. Anonim. 2020d. Web Sitesi: https://www.flickr.com/search/?text=olive%20tree Erişim Tarihi: 11.06.2020. 
5. Anonim. 2020e. Web Sitesi: http://celinesymbiosis.blogspot.com/2015/10/brak-zeytin-agac-kulagna-fsldasn.html Erişim Tarihi: 12.06.2020. 
6. Anonim. 2020f. Web Sitesi: https://kayasedatt.blogspot.com/2019/11/zeytin-agaci-ile-karacalinin-hikayesi.html Erişim Tarihi: 12.06.2020. 
7. Anonim. 2020g. Web Sitesi: http://fidaninbahcesi.com/zeytin/zeytin-agaci/) Erişim Tarihi: 12.06.2020. 
8. Anonim. 2020h. Web Sitesi: https://zeytinfuari.com/zeytinagaci-insanligin-39-000-yillik-dostu/ Erişim Tarihi: 11.06.2020. 
9. Çayır, M. 2020. Eski Mezopotamya Mitolojisinde İnsanın Yaratılışı. Antropoloji, 39, Erken görünüm. DOI: 10.33613/antropolojidergisi.684530. 
10. Dursun, Ö. ve Tuna Oran, N. 2015. Zeytinyağı ve Sağlık. Sidas Yayınları. İzmir, Türkiye. 
11. Efe, R., Soykan, A., Cürebal, İ. ve Sönmez, S. 2013. Dünya’da, Türkiye’de, Edremit Körfezi Çevresinde Zeytin ve Zeytinyağı. Edremit Belediyesi Kültür Yayınları No: 7. 978-605-62253-0-7. Balıkesir.  
12. Kalkan, A. ve Çuha, O. 2017. “Ölmez Ağacın” Ölümsüz Lezzetleri: Didim’de Zeytin ve Zeytinyağından Hazırlanan Yöresel Yiyecekler. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 52, Eylül 2017, s. 252-286. 
13. Kaplan, M. ve Karaöz Arıhan, S. 2011. Antik Çağdan Günümüze Bir Şifa Kaynağı: Zeytin ve Zeytinyağının Tıbbi Kullanımı. VIII. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi. 21-24 Kasım 2011. İzmir, Ödemiş.  
14. Sarı, İ. 2016. Kutsal Yiyecek Zeytin. Net Medya Yayıncılık. Antalya, Türkiye.  
15. Tarhan, N., Arslan, M. ve Şar, S. 2016. Bazı Tıbbi Bitkiler ve Onlara Ait Mitosları. Lokman Hekim Dergisi. 6(1):1-9. 
16. Ünsal, A. 2011. Ölmez Ağacın Peşinde-Türkiye’de Zeytin ve Zeytinyağı. Yapı Kredi Yayınları. İstanbul. Türkiye.