Sokak Peyzajı

Sokak peyzajı; bir sokak ya da bir caddenin fiziksel yapısını oluşturan ve bir grup olarak karakterini tasvir eden tüm unsurları ifade eder. Bir sokak manzarası, bina cephesi, sokak parke ve mobilyaları, sokakta ağaç dikimi, aydınlatma ve tabelaları içerir.

Bir diğer ifade ile sokağın fiziksel ortamını oluşturan, cadde boyunca gözlenen yapılar ve karakterini tanımlayan tüm unsurlar olarak da tanımlanır. Bunlar; ağaçlar, bina tipleri ve çeşitli yapılar gibi görsel karakterlerdir.

Sokaktaki ağaçlar, çimenler, tabelalar, sokak lambaları, yer üstü hizmetleri de dahil olmak üzere, drenaj yapıları, kaldırımlar, otobüs durakları ve sokak mobilyaları yolun sağındaki veya yakınındaki doğal ve insan yapımı unsurların bir sürücü veya yaya perspektifinden bir cadde boyunca görünümü ile de açıklanır.

Bisiklet, araç tesisleri ve peyzaj gibi fiziksel özelliklerin yer almasından oluşur. Sokak peyzajı elemanları, kaldırım malzemeleri, bordürler, peyzaj, aydınlatma ve banklar, su çeşmeleri veya bisiklet rafları gibi sokak mobilyalarını içerebilir.

Mansouri’ye göre caddenin karakterini belirleyen cadde unsurlarının bileşenleri, statik ve dinamik olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Bunlar;

Statik bileşenler: Bina, açık alan, yol, cadde mobilyaları ve yeşil altyapı dâhil olmak üzere caddenin sürekli ve yarı kalıcı fiziksel öğeleri olarak tanımlanır.

Dinamik bileşenler: İnsanların araç kullanımı, caddelere ya da yönlendirilen bina çevresine bağlı olan yaya faaliyetleri de dâhil olmak üzere cadde alanlarını işgal eden faaliyetlerdir.

Sokak peyzajı tasarımı uygulanan caddelerin yeni karakterleri ortaya koyarken, eski geleneksel dokuya sahip, karakterlerinde de bozulmalar meydana gelmektedir. Bu durum, sokakların geleneksel dokusunun bozulmasına ve kent kimliğinin olumsuz yönde etkilenmesine neden olmaktadır. Sonuçta, sokak peyzajı tasarımında, caddenin karakterini ve kimliğini bozmayacak şekilde sokağa özgü, sokak peyzajı tasarımları yapılmalıdır.

Sokak peyzajı tasarımı, sokak kamusal alanlarının hayati bir bileşeni olmasının yanı sıra insanların kullanımlarını da etkiler. Sokak kamusal mekânda etkileşimde bulunduğu iyi bir sokak peyzajı tasarımı, caddenin estetiğini, kalitesini ve güvenlik düzeyinin artmasını sağlar. Sokaktaki ekonomik canlılığı etkiler ve toplumların sosyalleşmesini ve konforunu artırır. Bu bağlamda sokak peyzajı tasarımı kentsel yaşam kalitesinin yükselmesine katkıda bulunur.

Sürdürülebilir Sokak Peyzajı Tasarım İlkeleri

Sokaklar, insanların birbirleriyle buluştuğu ve bir araya geldiği iyi mekânlar sunmaktadır. Sosyal ve ekonomik etkileşimler, başarılı bir sokak peyzajı tasarımının ortak hedefleridir. Sürdürülebilir sokak peyzajı tasarımının başlıca hedefleri ise şunlardır:

• Hava kalitesinin iyileştirilmesi, kentsel ısı adası etkilerinin azaltılması, su kalitesinin iyileştirilmesi ve çevre kalitesinin iyileştirmek,
• Sokakları, halkın yürüyüşüne ve sosyal etkileşimin düzenli bir şekilde gerçekleşebileceği,
• Ekonomik canlılık kazandırmak,
• Doğal kaynakların sürdürebilirliğini sağlamak,
• Kentsel dokuyu korumak ve sürdürebilirliğini sağlamak,
• Kamusal rekreasyon aktivitelerine olanak sağlayan mekanlar sunmaktadır.

Sokak peyzajı tasarımı işlevsel gereksinimleri karşılamayı içerir. Tasarım büyük ölçüde güvenli bir şekilde yaya, bisiklet ve araç hareketliliğine dayanır. Sürdürülebilir bir çevre için sokak peyzajı tasarımı ayrı bir öneme sahiptir.

Sürdürülebilir Sokak Peyzajı İlkeleri

Sürdürülebilir sokak peyzajının dört ana ilkesi vardır. Bunlar; kentsel tasarım ilkeleri, sosyal ilkeler, ekonomik ilkeler ve çevre ilkelerdir.

Kentsel tasarım ilkeler; okunabilirlik, konfor ve güvenlik ve çekicilik olmak üzere üç farklı işleve ayrılır.

Sokak peyzajı tasarımının sürdürülebilirliği bağlamında sosyal ilkelerin temeli olan canlılık kriteri dikkate alınmalıdır. Sosyal ilkeler yalnızca canlılık ilkesinden meydana gelmektedir.

Canlılık

Sokaklar ve caddeler sadece hareket ve altyapı koridorları olarak işlev görmemelidir. Kentsel tasarım bağlamında sokaklar ve caddeler, insanların başka insanları görebilecekleri, buluşabilecekleri ve sosyalleşebilecekleri canlı mekânlar olarak tasarlanmaları gerekir. Kentin imajı ve çekiciliği büyük ölçüde cadde mekânlarına bağlı olarak değişmektedir.

Sürdürülebilir sokaklar bağlamında çevresel verimlilik karşılamalıdır. Çevresel kaynaklar oluşabilecek etkileri en aza indirmek için, yapılan sokak peyzajı tasarımlarında biyoçeşitliliği teşvik etmek, desteklemek ve kültürel bağlamda yansıtmak amaçlanmıştır. Sokak peyzajı tasarımı yaya mekânları konforu üzerinde etkili olmakla birlikte, tasarımda kullanılan bitkisel materyaller sayesinde güneş ışığını sert yüzeylerden gölgeleyerek kentsel ısı adası etkisini de azaltır.

Su Kalitesini Arttırma

Cadde peyzajında yağmur suyu bahçeleri oluşturulması, caddede ki yağmur suyunun temizlenip, filtrelenerek yeraltı su kaynaklarına erişiminin sağlanmasına yardımcı olur.

Enerji Tüketimini Azaltmak

Motorsuz taşıtlar ile seyahati destekleyerek enerji tüketimini azaltan ve çevreye zarar vermeyen taşıtlar kullanmaya yönlendirilmelidir.

Işık Kirliliğini Azaltmak

Kentsel mekânın aşırı aydınlatılması yaban hayatını olumsuz yönde etkilemekte ve sürücülerin ve yayaların güvenliğini etkilemektedir. Ayrıca, gereksiz aydınlatma kullanımı ışık enerjisinin boşa harcanmasını ifade eder.

• 

• 

• 

Sokak Peyzajında Karşılaşılan Bitkisel Sorunlar

Bitkisel tasarımının ilk amacı mekâna işlevsel olarak katkıda bulunmak ve bu şekilde kullanıcıların isteklerine cevap verebilmektir. Bitkiler kentsel alanlarda, yapısal elemanların sert hatlarını yumuşatır, görsel kaliteyi artırarak yapıların çevreye entegre edilmesini sağlarlar. Aynı zamanda, yaya trafiğini kontrol eder, yapılara fon oluşturur, rekreasyonel potansiyel oluşturur, mikro klima etkisi yaratırlar.

Bitkisel tasarım çalışmaları ile insanlar günlük yaşamın baskılarından kurtularak doğayla buluşma olanağı bulurlar. Bu nedenlerle kentsel yeşil alanlarda kullanılacak bitkisel malzemenin kent ekolojisine uygun türlerden seçilmesi ve bitkisel tasarım ilkeleri doğrultusunda kullanılmaları zorunludur. Bitkilerin sahip olduğu dendrolojik özellikler, estetik açıdan kente nitelik kazandırırken, kenttin boşluk doluluk durumunu da dengelerler. Bu nedenlerle kentsel alanlarda kullanılacak bitkilerin alanın işlevine uygun olarak seçilmeleri ve tasarım özelliklerinin iyi bilinerek uygun kompozisyonlarla kullanılmaları çok önemlidir.

Kentin tarihi kimliğinin koruması için alana bütünsel olarak bakılmalı ve bitkisel tasarım açısından bitkilerin işlevi, estetik ve tasarım özellikleri dikkate alınmalıdır. Bitkisel tasarımlarda, alan fonksiyonuna bağlı olarak ve türlere göre bazen bitkiler tek bir tür ile istenen vurgu etkisi yaratabilirken, bazen de sayısının çok olmasına karşın estetik etkisi yetersiz kalmaktadır.

Bitki türlerinin tasarım özelliklerinin irdelenmesinde renkleri, şekilleri ve formları dikkate alınmamaktadır. Renk özelliği bitkilerin en önemli etkileridir. Bazı çalışma alanlarında kullanılan bitkiler, çiçek, yaprak ve meyve renkleri açısından yetersizdir.

Form açısından dağınık formlu bitkilerin gereğinden fazladır, gölge etkisi olanlar doğru yerlerde kullanılmamakta ve gölge amacı ile de yanlış türler seçilmektedir.

Alanda monotonluk oluştuğu, estetik açıdan düşük nitelikli bitkilerin kullanıldığı saptanmıştır.

Sokak peyzajında yapılan tasarıma göre tarihi yapıların olduğu, merkezi sokaklarda bakımsız ve yanlış kullanımlar çoğunlukta olduğu görülmektedir.

Mevcut yeşil alanlar günlük ihtiyaçlar ve bütçe olanakları çerçevesinde çok küçük alanlarda uygulanmış, tasarımları, dokuya uygunlukları, işlevleri ve bakımları yeterince düşünülmemiştir.

Tarihi donatı elemanları ve yapı yakın çevreleri detaylı ve estetik tasarımlar çerçevesinde düşünülmemiş, yoğun kullanıma karşı ihmal edilmektedir.

Günümüzde kentsel yol ağaçlandırmalarının başarısız olmasının en önemli nedeni ağaçların yaşayan varlıklar olarak dikildikleri yerlerde kendisinden beklenen işlevleri yerine getirebilmesi için bazı isteklerinin olduğunun göz ardı edilmesidir.

Kent içi yol ağaçlandırmaları, kentsel mekanlardaki diğer yeşil alanların sağladığı yararlar, trafikte yönlendirme, vurgulama, gölgeleme ve yaya güvenliğini sağlama gibi yararları ile kent içinde önemli bir yere sahiptir. Kent içi yol ağaçlandırmalarında doğru bitki türlerinin seçilmemesi hem beklenilen fonksiyonel yararları sağlamaları hem de ileride gerek yaya ve trafik sirkülasyonuna gerekse yapısal unsurlara karşı çıkabilecek zararlanmalara yol açmaktadır.

Standart yol ölçüleri açısından orta refüj ve kaldırım genişlikleri alan içerisinde genellikle değişmektedir. Bu da özellikle kaldırımlarda yer alan ağaç dikim yerlerinin belirli bir düzen içerisinde bulunmamasına neden olmaktadır. Ayrıca genişliklerin düzenli olduğu alanlarda bile ağaç dikim yerlerinin araç yoluna olan mesafeleri aynı tür için bile değişebilmektedir. Bu da alanda düzensiz bir bitkilendirme görünümü yaratmaktadır.

Sokak peyzajı tasarımlarında kullanılan herdem yeşiller yetersizdir ve tasarımlar doğru yapılmamıştır. Karşılaşın en önemli sorunlardan birisi uzun yıllar gerekli bakım ve budamaların yapılmamış olmasıdır. Bazı türler ömrünü tamamlamış, bazıları rüzgârdan eğrilmiş, birçoğu da yanlış budanmıştır. Bu sorunla karşılaşılan yerlerde peyzaj mimarına, uzaman bir personele yer verilmeli ve bitkisel tasarım gerekli hassasiyetle ve tasarım ilkeleri doğrultusunda yapılmalıdır.

Sokak Peyzajında Karşılaşılan Bitkisel Sorunlara Yönelik Öneriler

• Sokak peyzajı önerisinde kullanılan peyzaj donatı elemanları, zemin döşemeleri, bitkisel materyaller, bölgeyi tercih eden yayaların ihtiyaçlarına karşılayacak nitelikte olmasına özen gösterilmeli, bölgedeki yaşam kalitesi arttırılmalıdır.
• Geleneksel sokak dokusunun sürdürülebilirliği için sokakta bulunan tarihi yapılar ve bahçeleri tarihi evlerin restorasyonuna, tarihi evlerin bahçe tasarımına ve kimliğine uygun şekilde yeniden canlandırılarak sokak peyzajına kazandırılmalıdır.
• İnsanların dinlenebilecekleri ahşap oturma terasları gibi tasarımlar ile insanlar yönlendirilebilir.
• Sokak boyunca yapıların dışında kalan boş alanları insanların daha aktif kullanabileceği meydan, park ve dinlenme alanı olarak düzenlenerek, sokak kalitesi arttırılabilir.
• Peyzaj donatı elemanlarının niteliği ve sayısı arttırılmalı böylelikle sokaktaki donatı elemanları eksikliği ortadan kaldırılmış olur.
• Taşıt yolu ile yaya yolunu birbirinden ayıracak, yeşil bant düzenlemesi yapılarak yaya ve taşıtları daha güvenli ulaşım imkanı sağlanabilir.
• Çevresel atıkların atılmasını engellemek, rekreasyon alanları arttırmak ve bitki türlerini korumak gerekmektedir.
• Mevcut egzotik türler yerine bitkilendirme tasarımları açısından önemli özelliklere sahip yöresel doğal türler tercih edilmelidir.
• Kaldırımlarda ve orta refüjlerde alanların ölçülerine uygun ölçülerde gelişen bitki türlerinin seçilmeli ve uygun mesafelerde konumlandırılması gerekmektedir.
• Ağaçların bir kısmı da aydınlatma donatılarına 3-4 m gibi yakın mesafelerde dikilmişlerdir. Yol ağaçlarının dikim aralıklarının seçiminde; ağaçların taç gelişimi ve yüksekliği, komşu yapıların ışık ihtiyacı, yolun genişliği, yol mekânı içerisinde ağaçlardan beklenen fayda, ağaçların istenilen boy ve biçime ulaşacakları süreler dikkate alınmalıdır.

Kaynaklar

1. URL-1 (2020). Rundle Caddesi. http://www.landezine.com/index.php/2017/01/rundle-mall -redevelopment-by-hassell/, (24 Mart 2020).
2. URL-2 (2020). Porland transit geçiş örneği. http://www.wiki-zero.co/index.php?q=aHR0 cHM6Ly9lbi53aWtpcGVkaWEub3JnL3dpa2kvUG9ydGxhbmRfVHJhbnNpdF9N YWxs , (24 Mart 2020).
3. URL-3 (2020). Georgia Caddesi. http://www.landezine.com/index.php/2014/11/georgia-str eet-by-ratio/, (24 Mart 2020).
4. URL-4 (2020). Ġnönü Caddesi. https://www.azbibak.com/wp-content/uploads/2017/12/p orsuk-%C3%A7ay%C4%B1-gezi-1.jpg, (24 Mart 2020).
5. URL-5 (2020). İzmir Caddesi. http://www.promim.com/uploads/images/izmir-caddesi/ izmir-03.jpg, (24 Mart 2020).
6. URL-6 (2020). Bağdat Caddesi. https://thumbs.dreamstime.com/b/bagdat-allee-istanbul80952247 .jpg, (24 Mart 2020).
7. URL-7 (2020). Atatürk Caddesi. http://wowturkey.com/tr79/k_Yusuf_kordon09.jpg, (24 Mart 2020).
8. URL-8 (2020).Konyaaltı Caddesi. http://www.fullantalya.com/wp-content/uploads/2011/ 06/kon4.jpg, (24 Mart 2020).
9. URL-9 (2020). Cheonggyecheon Caddesi. https://i.pinimg.com/originals/99/5b/28/ 995b284fcf0cf7c705fe2f728fad49c8.jpg, (24 Mart 2020).
10.  URL-10 (2020). Lancaster Bulvarı. https://www.cnu.org/publicsquare/2017/06/14/postwarneighborhoods-are-revitalization-opportunities, (24 Mart 2020)..
11. Hartantı, N.B., Martokusumo, W. (2013). Streetscape Connectivity and the Making of Urban Identity, Arte-Polis. 4 Intl Conference-Creative Connectivity and the Making of Place: Living Smart by Design.
12. Rehan, R.M (2012). Sustainable streetscape as an effective tool in sustainable urban design. P.173-186.