Kum Zambağı: Nesli Tehlikede Olan Endemik Akdeniz Güzeli

Kum zambağı, Nergisgiller (Amaryllidaceae) familyasına ait olup özellikle Akdeniz kumullarında yetişen, çok yıllık, soğanlı bir bitki türüdür. Anavatanı Akdeniz bölgesidir. Akdeniz havzasında yer alan ülkeler ile Güneybatı Avrupa’da, Atlantik, Karadeniz ve Hazar denizinde doğal olarak yayılış göstermektedir. Kum Zambakları Sinop, Kırklareli, Tekirdağ, İstanbul (Kilyos-Şile sahil şeritlerinde), Bolu, Bartın, Samsun, Giresun, Trabzon, Antalya, Mersin ve Adana’nın kumlu sahillerinde doğal olarak bulunmaktayken; Dünyada da Yunanistan, Fransa ve İspanya sahillerinde bulunmaktadır.

Kum Zambağı (Pancratium maritimum) Genel Bakış

Kum zambakları genellikle denize birkaç metre uzaklıkta olan bölgelerde görülmektedir. Dipten çıkan uzun mızrağı andıran 40 cm boyuna ulaşabilen yapraklarını, kışları dökmez. Bütün yıl plaj kumlarının altında beklerler ve yaz ortasında çok hızlı bir gelişmeyle çiçeklerini açarlar. Çok yıllık, soğanlı ve yumrulu, genişçe uzun şeritsi yapraklı, yaklaşık 40- 45 cm boyunda, beyaz çiçekli ve çiçek sayısı 3 ila 15 arasında değişen bir bitkidir. Çiçeklenme zamanı Ağustos ve Ekim ayları arasındadır. Ekstrem iklim koşullarına ve tuzluluğa dayanıklı, güneşi seven bir bitkidir. Kum zambağı çiçekleri güzel kokuludur ve en çok geceleri koku salar.

Kum zambakları, kışın en fazla -10°C soğuğa kadar dayanabilir. Yaz sıcaklarında susuz kalınca veya kışın don olaylarında yapraklar tamamen kuruyabilir fakat fazla bir zararı yoktur. Bunlar olmadığında tüm yıl yeşil kalır ve soğanlar daha güçlü olup daha fazla gelişirler. Ayrıca denizden gelen taban suyunu da kullanabilmekte olup, dolayısıyla tuz toleransı yüksek bir türdür.

• 

• 

Kum Zambaklarının Yaşam Döngüsü

Kum zambağı bitkisi, çimlendikten 3-4 yıl sonra çiçek açar ve çiçek tozlaşır. Tozlaşmanın ardından büyük bir tohum kapsülü şeklindeki meyve oluşur. Olgunlaşan her bir kapsülün içinde belirli bir şekle sahip olmayan, 10-40 arası sayıda, kömüre benzeyen, siyah renkte tohumları bulunur. Kapsülün açılmasıyla birlikte bu tohumlar serbest kalır. Tohumlar, dış kabuk dokularının süngerimsi olması nedeniyle çok hafiftir. Bu hafiflik sayesinde suda yüzebilirler ve rüzgarda savrularak kilometrelerce uzaktaki başka bir plaja taşınabilirler. Kum zambağı tohumu uygun bir plaj kumulu bulur bulmaz çimlenir. Çimlenen tohumlar 3-4 yıl boyunca olgunlaşarak güçlü soğanlar oluştururlar. 3-4 yıl sonra ise bitki yeniden çiçeklenir ve tozlaşarak yaşam döngüsünü tamamlamış olur.

Yapraklanma Ve Çiçeklenme

Çiçeklerden önce görülen mavimsi yeşilimsi renkli kum zambağı yaprakları, geniş, şeritsi ve etli yapıdadır. Her yıl bahar aylarında ortaya çıkarlar ve yaz veya sonbaharda kuruyarak yok olurlar. Fakat hava şartları uygun olup susuz kalmadığı takdirde yapraklar daha uzun süre yaşayabilir. İlkbaharda havaların ısınmasıyla birlikte, kum zambakları yeni yapraklar oluşturmaya başlar. Yazın susuz kalmazsa yapraklanma yavaş yavaş devam eder. Kum Zambağı çiçeği açtıktan sonra ise yaprak sayısı maksimum düzeye çıkar. Kış boyunca yaprakların çoğu bozulur. İlkbaharda yeniden yapraklanırken eğer yaz sıcaklarında susuz kalırsa, tüm yapraklarını kaybedebilir; fakat yaz sonunda çiçeklendiği zaman tekrar yapraklanır.

Yaprakların boyları bitkinin bulunduğu şartlara göre değişmekle beraber; genellikle 10-60 cm arasındadır ve genişlikleri 2-4 cm arasında değişir. Yaprakların alt yüzü ve üst yüzü aynı olup, sırt-kenar doğrultusunda yassılaşmaktadır. Bu nedenle yaprakların orta kısmı kenar kısımlarına göre daha kalındır. Yaprakların uç kısmı nispeten sivri, kenarları ise düzdür.

Çiçek sapları 5-13 mm‘dir. Kum zambaklarının gösterişli çiçekleri, üzerinde yaprak bulunmayan bir sap üzerinde bulunur. Bu sapların boyu ise 10-40 cm arasında değişir. Yeşil renkli olan bu saplar silindirik şekilli olup uca doğru incelen bir yapıya sahiptir. Bu sapların ortası genellikle doludur. Tek bir sapın üzerinde 3-10 arasında çiçek bulunur. Bu çiçekler “şemsiye (umbella)” adı verilen bir çiçek durumu oluştururlar.

• 

• 

Kum Zambağı Soğanı

Doğada, soğanı kendisini 30 cm derine çekmekte ve köklerini de 1 metreden daha derinlere uzatmakta; böylece alt tabaka toprağa kadar ulaşabilmektedir. Derinlere inen kökler, gerekli mineralleri bulabilmektedir. Kuraklığa ve ekstrem koşullara dayanıklı olmaları da bu sayededir. Soğanlı gövde, ilkbaharda (Mart-Nisan gibi) uzun etli yapraklar çıkar. Her yıl ya besin depolamış olan soğanlar gelişir ya da tohumdan çimlenme ile yeni bitki gelişimi devam eder. Soğanların gelişimiyle ortaya çıkan bireyler, tohumdan çimlenen bireylere göre daha bol yapraklıdır ve daha geniş koloni oluştururlar. Soğanları küremsi oval şekilde, kahve renkli, 14-16 cm çevre uzunluğundadır.

Meyveler Ve Tohumlar

Meyveleri kapsül şeklinde ve elips yapıdadır, olgunlukta açılırlar. Kum zambağı tohumları siyah renkte ve son derece hafiftirler. Tohumlar süngerimsi yapıları ve hafif olma özelliklerinden dolayı, su yüzeyinde batmadan kalabilmektedirler. Tohumlar Kasım ayından itibaren olgunlaşarak dökülür.

• 

• 

Toprak İsteği

Kum zambağı bitkisi ekstrem iklim koşullarına ve kumul, kurak koşullara çok dayanıklıdır. Kum zambakları güneş bitkisidir. Bu nedenle kumulların ıslak olmadığı, stabil kumullarda ve diğer bitki türlerinin zayıf olduğu açık alanları tercih etmektedir.

Çoğalma Şekilleri

Kum zambakları iki şekilde çoğalmaktadır. Soğan yoluyla çoğalmada ergin bitkinin toprak altında bulunan büyük soğanlarının yanında oluşan küçük soğanlar yeni bitkilerin oluşmasını sağlamaktadır. Rüzgar ve kum hareketleriyle yer değiştiren soğanlar uygun ortamlarda gelişerek yeni bireyler meydana getirmektedir. Tohum yoluyla çoğalma da olgunlaşan ve serbest kalan tohumlar hafif oldukları için rüzgarla kolayca başka yerlere yayılırlar. Yayılan tohumlar bir sonraki yılın ilkbaharında çimlenirler. Polenleri ise ya rüzgarla (anemofil) ya da arı ve böceklerle (entomofil) dağılmaktadır.

• 

Kum Zambağının Mitolojik Hikayesi

Büyük Tanrı Zeus karanlık bir gecede Olympos dağından iner ve Thebai kentine geldiğinde güzeller güzeli kraliçe Amphitryon’ a hayran kalır. Kafasında onun yardımıyla insanların yardımına koşacak bir kahraman yaratmak vardır. Kralın seferde olduğu bir gecede Amphitryon’u elde etmeyi başarır ve bu beraberlikten bir erkek çocuk dünyaya gelir. Bu çocuğun tanrısallaşması için ana tanrıça Hera’ dan süt emmesi gerekiyordur ama gururu kırılan Hera bunu kabul etmez. Bir gece Hera uyurken Zeus çocuğu onun kucağına bırakır daha sonra Herakles olacak aç çocuk çok fazla süt emer ve ağzından sütler fışkırır. Dünya üzerine düşen bu süt damlacıkları yeryüzünde birer kum zambağına (Lilium candidum) dönüşmüştür.

Kum Zambağı Videosu

Kum zambaklarının yaşam döngüsünü daha yakından incelemek isterseniz CNN Türk Yeşil Doğa programı tarafından hazırlanan aşağıdaki videoyu izlemenizi tavsiye ederim.

Kum Zambağı Çiçeği Hakkında Sıkça Aratılan Sorular ve Cevapları

Kaynakça

1. http://maviulak.com/kum-zambagi-pancratium-maritimum/
2. http://www.agaclar.org/agac.asp?id=1148
3. ELİBOL, Ceren. MİKROSATELLİT BELİRTEÇLERİ İLE DOĞAL KUM ZAMBAĞI (Pancratium maritimum L.) POPULASYONLARINDA GENETİK ÇEŞİTLİLİĞİN BELİRLENMESİ. T.C. NAMIK KEMAL ÜNİVERSİTESİ,FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ, YÜKSEK LİSANS TEZİ, 2016.
4. Kapak Görseli: https://angolodellamicizia.forumfree.it/?t=67565913