Türkiye’de Bitki Çeşitliliği Neden Fazladır?

Türkiye bitki çeşitliliği açısından tüm Avrupa kıtasında bulunandan daha çok, yaklaşık 12.000 bitki türünü içinde barındırmaktadır. Bitki türlerimizin 3700 kadarı (%30’u) endemik**ENDEMİK BİTKİ; Latince de endomos kelimesinden gelen yeryüzünün sadece belirli bölgelerinde yaşamını devam ettiren yaşam alanlarını sürdüren ve o ülkeye veya alana ait ender türler ve cinslerdir, endemik türler bir yerde uzun süre iklim ve doğal koşullara adapte olarak varlıklarını sürdürürler sadece alanların daralma görülebilir.** olmakla birlikte, dünyadaki birçok ülkeden çok daha fazla bitki çeşitine sahiptiriz.

Türkiye’de bitki çeşitliliğinin fazla olmasının başlıca nedenleri farklı yeryüzü şekilleri, aynı anda farklı iklimlerin yaşanabilmesi, toprak çeşitliliği, konumu, floristik yapısı ve insan etkileridir. Ayrıca Ünlü Türk Botanik Profesörü Faik Yaltırık’ın iddiasına göre, son buzul çağını nispeten daha az zararla atlattığımız iççin ülkemiz bitki çeşitliliğinde diğer ülkelerden daha iyidir. Türkiye’de bitki çeşitliliğinin fazla olmasının nedenleri arasında Bu yazımızda Türkiye’de bitki çeşitliliğinin fazla olmasının nedenlerini daha detaylı açıklamaya çalışacağız.

Bitki Çeşitliliğini Artıracak Farklı Yeryüzü Şekilleri ve Yükselti Farkları Olması

• Türkiye’nin fiziki haritasına baktığımızda genel olarak dağlık alanlardan oluştuğunu görürüz. Dağlık alanlar özel iklimleri ve toprak yapıları nedeniyle birçok yönden bitki çeşitliliğine olumlu katkıda bulunmaktadır. Deniz seviyesinden yükseklere çıktıkça sıcaklık azaldığı için bitki türlerinde değişim gözlemlenmektedir.
• Yükseklere çıkıldıkça insan gibi canlıların yaşamı için ortam şartları farklılaşması nedeniyle canlı popülasyonunun azaldığı alanlarda bitki mutasyonlarının farklılaşma ihtimali de artmaktadır
• Yüksek rakımlara çıkıldıkça toprak ve nem açısından yetersiz olduğu için zor şartlara adapte olan bitkiler yetişebiliyor
• Diğer önemli bir nedeni ise bakı dağların kıyıya paralel olarak geldiği alanlarda bitki türleri oldukça fakirken denize paralel kısımları oldukça zengindir
• Dağlar ve yükseltiler olduğu kadar çukurlar ve ovalarda bitki çeşitliliğinin artmasının önemli sebeplerindendir. Bu sayede bitki açısından korunaklı alanlar oluşmaktadır

Türkiye deki Bazı Yüksek Dağlar

• 

• 

• 

Çok Çeşitli İklim Türlerinin Görülmesi

Bitki çeşitliliğinin fazla olmasının en büyük nedenleri arasında iklim yer alır. Türkiye sınırları içerisinde 4 farklı iklim çeşidinin olması en büyük etkendir. İklimi etkileyen birçok etken vardır bunlardan bazıları:

• Bitkilerin sıcaklık, nem ve toprak istekleri farklı olduğundan kutup iklimi dışında, her iklim tipi kendine özgü doğal bir bitki örtüsü vardır.
• İklim tiplerine göre bitki örtüsü ekvatordan kutuplara doğru ilerledikçe geniş yapraklı ormanlardan maki-çayır tundra şeklinde bir ilerleme gösterir
• Bakı etkisiyle güneşe bakan dağ yüzeylerindeki bitkilerin gelişme süresi daha kısa ve orman üst sınır daha yüksektir
• Genel olarak nemli-sıcak kesimlerde geniş yapraklı bitkiler, ılıman iklimlerde karışık bitkiler ve soğuk iklimde iğne yapraklı bitkiler görülür.

1. Yağış

Bütün bitkilerin su ihtiyacı farklıdır bir alanda yağışın fazla olması ile birlikte gür bitki örtüsü oluşmaktadır. Bazı bitkilerin su ihtiyacı fazla iken bazı türler kurakçıl olabilir, Güneydoğu bölgesinde sıcak ve yağışın etkisiyle daha seyrek bitki örtüsü gözükürken aksine Karadeniz bölgesinde ise gür bitki örtüsü ve çeşidi gözlemlenir. Türkiye’de bitki çeşitliliğinin fazla olmasının nedenleri arasında yağış faktörünün rolü büyüktür

• A) Yamaç ”Oragrafik ” yağışlar: Nemli hava kütlelerinin karşılaştığı dağ yamaçları boyunca yükselip soğumasıyla oluşur. En çok doğu ve ve batı Karadeniz bölümleri, Yıldız Dağları, Menteşe Yöresi, Toros Dağları, Amanos Dağları’nda gözlemlenir.
• B) Konveksiyonel (Yükselim) yağışlar: Güneşli ve rüzgarsız kara alanlarında ısınan havanın yükselip soğumasıyla oluşur. En fazla İç Anadolu’da gözlenir.
• C) Cephesel yağışlar: Sıcak ve soğuktan hava kütlelerinin karşılaşma alanlarında oluşan yağışlardır. Türkiye’de en fazla görülen yağış biçimidir.

2. Sıcaklık

Sıcaklık bitki türlerinin ayrışmasında önemli bir etkiye sahiptir. İğne yapraklı bitkilerin sıcaklık isteği ile geniş yapraklı bitkilerin sıcaklık isteğinin farklı olması bitki türlerinin alanlarını belirlenmesini sağlar. Bitkilerin gelişip büyüyebilmesi için belirli bir sıcaklık gerekir.

Sıcaklıkların mevsimlere göre değişiklik göstermesi, Türkiye de mak. min. sıcaklık etkisi orta kuşakta yer alması ve sıcaklık kuzey kutbuna göre çok daha fazla olması Türkiye’deki bitki çeşitliliğinin fazla olmasında sıcaklık bağlamında etkenlerdir.

3. Nemin Bitki Çeşitliliğine Etkisi

Bitkilerin gelişebilmesi büyümesi ve enerji elde edebilmesi için nem ve su belirleyici faktördür. Nem sayesinde bitkiler besin kaynağı ve su ihtiyacını karşılar sıcaklık ve maksimum nem miktarının fazla olduğu alanlarda şiddetli buharlaşma ve kuraklık söz konusu olacağından bitki örtüsü iyi gelişmez. Bitki çeşitliliğinde nem faktörünün rolü ise Türkiye’de maksimum ve sıcaklık oranları oldukça az bir bölgede kendini gösterir.

Türkiye’de nemin en fazla olduğu yer Karadeniz’dir. Karadeniz bitki sayısı çok fazla olmasına rağmen bitki çeşitliliği açısından en az türün olduğu bölgemizdir. Nem oranının düşük olduğu bilinen bölgelerden Erzurum ise bitki sayısı az olmakla birlikte, bitki türleri açısından Türkiye’nin en zengin şehirlerinden biridir.

Havadaki bağıl nem arttıkça bitki terlemesi azalır. Kuru, nemin az olduğu yerlerde bitkilerin daha fazla terleme yaptığı görülür. Karadeniz bölgesinde bitkilerin terleme oranı ile Doğu Anadolu bölgesindeki bitkilerin terleme oranı farklıdır. Bu sebepten ötürü Türkiye’deki bitki türleri Karadeniz’de farklı iken Doğu Anadolu’da farklıdır bu da Türkiye’deki çeşitliliğini açıklayan nedenler arasındadır.

4. Rüzgar

Basınç farkları ile oluşan hava kütlelerine rüzgar nedir. Rüzgar bulutları bir yerden başka bir yere taşır. Rüzgarın hızı ve yönü önemlidir. Rüzgarlar bitkilerin dağılımını hem yerel hem de bölgesel olarak etkiler. Bitki yaşamında mekanik ve fizyolojik etkilere de sahiptir .

Rüzgarlar bitkiler üzerinde gerek sıcaklık soğukluk gerekse yağış ve nem üzerinden dolaylı yönden etkiler. Doğrudan etkileri ise biyolojik yöndedir. Türkiye’nin yeryüzü şekillerinden dolayı birçok rüzgarı çeşidi görülmektedir.

Türkiye’deki Rüzgarların Bitki Çeşitliliğine Etkisi

A) Karayel ”kuzeybatı”, Yıldız ”kuzey”, Poyraz ”kuzeydoğu”, Samyeli ”güneydoğu”, Kıble ”güney”, Lodos’güneybatı”. B) Kuzeyden esen rüzgarlar sıcaklığı düşürürken güneyden esen rüzgarlar sıcaklığı artırır C) Batı rüzgarları sebebiyle Ilıman kuşak karalarının batısında görülür, yurdumuzda Karadeniz kıyılarında etkilidir

Bitki Çeşitliliğine Etki Eden Biyotik Faktörler

Biyotik faktörler bir ekosistemi etkileyen hayvanlar, bitkiler, mantarlar ve bakteriler gibi yaşayan varlıklardır. Bitkilerin döllenmesinde etkili olan arılar besin kaynağı ve ilişki kurdukları mantar ve toprak altındaki mikroorganizmalar bitki türlerini belirlemede rol oynayabilir. İnsanların kişisel ihtiyaçları için ağaçları tahrip etmesi sonucu yerlerine başka ağaçlar gelmesi yahut bazı ağaçların endüstriyel ihtiyaçlar için kullanımı, bahçelerde arı yetiştiriciliğinin artması gibi Türkiye deki birçok biyotik faktör çeşitlilik için bir etken olabilir.

Farklı Özelliklerde Toprak Tiplerinin Olması

Toprak karada yaşayan bitkilerin için besin kaynağıdır. Bildiğimiz üzere her bitkinin toprak isteği farklılık gösterir. Bazı bitkiler kireçli topraklardan hoşlanırken bazı bitkiler kumlu topraklardan hoşlanabilir. Kalın ve organik maddece zenginleşmiş topraklarda bitkiler gür ve güzel yetişir cılız ve yoksun yamaçlarda bitkiler zayıf ve daha kısıtlı bir bir bitki örtüsü görülür.

Türkiye konumu itibari ile ana kayaçların fazla olması nedeniyle toprak bakımından oldukça zengin bir ülkedir.

Başlıca toprak çeşitleri

• A) Zonal ”yerli” Topraklar
• B) İntrazonal Topraklar
• C) Azonal ”Taşınmış” Topraklar

Floristik yapı

Ülkenin florasının zenginliği o ülkenin tür sayısının da zenginliğini belirler. Türkiye flora bakımından oldukça zengin bir ülkedir. Türkiye bazı türler açısından gen merkezidir ve floristik açıdan zengindir. Ortadoğu ülkelerindeki gibi endemik türleri sadece otsu bitkilerden değildir, birçok odunsu endemik bitkiye de sahiptir. Dağ vejetasyonu bakımından zengin olması ve doğu sınırı ile batı sınırı arasındaki ekolojik farklılıkların olması floristik bakımdan bitki çeşitliliğinin artmasına ve yüzyıllar boyunca mutasyonlar geçirerek farklılaşmasına sebep olmaktadır.

• 

İnsanların Etkisi

Ülkemizde bitki çeşitliliğinin gelişiminde önemli etkenlerden birisinin de önemli göç yolları üzerinde bulunması olduğu düşünülmektedir. Türkiye, Asya ve Avrupa’yı birbirine bağlayan bir köprü konumunda olması ve insanlığın ilk tarihlerinden itibaren yaşam alanlarından (mezopotamya) olması nedeniyle, insanların kültürel alışverişlerine sahne olmuştur. Hindistan’dan Avrupa’ya göçen bir tüccarın o güne kadar Anadolu’ya hiç gelmeyen bir meyveyi yiyip çekirdeğini doğaya bırakması olası bir durumdur. Ya da begonvil ağacının anavatanı Brezilya’dan Bodrum’a gelişi bir göç hikayesidir.

Ünlü Halikarnas Balıkçısı (Cevat Şakir Kabaağaçlı) Bodrum’u yeşillendirmek için dünyanın her yanından farklı bitki tohumları sipariş ederek kucağına doldurduğu tohumları Bodrum’un dağlarına varana kadar ektiği bilinmektedir. Bu ve bunun gibi insani faktörler de tarihe şahitlik etmiş ülkemizin bitki çeşitliliğine katkılarda bulunmuştur.

Son Buzul Çağını Az Zararla Atlatması

Ünlü Türk Botanik Profesörü Faik Yaltırık katıldığı birçok konferansta Türkiye’deki bitki çeşitliliğinin fazla olmasının nedenleri arasında özellikle Avrupa’yı etkisi altına alan son buzul çağının (Yaklaşık 20.000 yıl önce) ülkemizde nispeten daha az hissedilmesi nedeniyle olabileceğini iddia etmiştir. Bu konuda yapılan çalışmalarda genetik kayıtlar olayı doğrular niteliktedir (Kaynak).

Türkiye’deki Bazı Endemik Türler

• Kaz dağlarında kaz dağı Köknar (Abies nordmanniana subsp. equi-trojani)
• Kastamonu ve Yozgat çevresinde ispir meşesi (Quercus macranthera subsp. sysprensis )
• Erzurum Karayazı ters lalesi (Fritillaria michailovsky)
• Daha fazla endemik türü Türkiye’nin Endemik Bitkileri adlı yazımızdan okuyabilirsiniz.

Bu yazımıza kıymetli bilgileri ve görüşleriyle katkıda bulunan, desteğini her zaman yanımda hissettiğim Karadeniz Teknik Üniversitesi Orman Fakültesinden değerli Prof. Dr. Cengiz ACAR hocama teşekkür ediyorum.