Kültür, Peyzaj ve Peyzaj Hafızası

Bu yazıma “Kültür”, “Peyzaj” ve “Peyzaj Hafızası” tanımları ile başlamak istiyorum. Bunların ilki sıkça duyduğumuz bir çok zaman ayağımıza ket vurmasından dert yandığımız bazı zamanlar ise gurur duymamızı sağlayan “Kültür” ikinci tanım ise kültürün sahnesi olmuş “Peyzaj” ve son olarak bu iki olgunun meydana getirdiği “Peyzaj Hafızasını” oluşturacak  “Kültürel Peyzaj” bu iki olgu, peyzaj ve kültür bana göre ayrılmaz  ve birbirini tamamlayan iki önemli değerdir.  Çünkü eğer nesillere mal olacak bir olay ve/veya bir durum ortaya çıkacaksa öncelikle bir sahneye (Mekan’a, Yer’e) ihtiyaç duyulacaktır. Ve bu mekanların tıpkı biz insanların olduğu gibi hafızası vardır. Mekanı veya yeri mekan yapan/yer yapan coğrafi yapılarının yanı sıra biyotik ve abiyotik etkilerin birleşimidir. Kültürel peyzajlar bu iki faktörün birleşimiyle meydana gelir. Peyzajın hafızasını oluşturacak olan, Kültür, Peyzaj ve Kültürel Peyzaj tanımına gelecek olursak:

Kültür

Kültür, insanlığın var olmasından bu yana yaşam deneyimlerinin tamamı olup bunların sonraki nesillere aktarılarak devamlılığının sağlandığı yaşam biçimi, yaşama aracı olmuş her şeyi kapsamaktadır.  

Peyzaj

Peyzaj, Avrupa peyzaj Sözleşmesinde “İnsanlar tarafından algılandığı şekliyle, karakteri tabii veya insanî unsurların eyleminin ve etkileşiminin sonucu olan bir alan” olarak tanımlanmaktadır.

Kültürel Peyzaj

Kültürel peyzaj, Amerikan Peyzaj Mimarları Topluluğu (ASLA) tarafından 1994’te “tarihi bir olay, etkinlik veya kişiyle ilişkili veya diğer kültürel veya estetik değerleri sergileyen, hem kültürel hem de doğal kaynakları ve buradaki yaban hayatı veya evcil hayvanları içeren bir coğrafi alan” olarak tanımlanır.

Peyzaj Hafızası

İnsanlar yaşamın fiziksel deneyimleri ve anıların birikmesi sonucunda yaşamsal süreçlerini tamamlarken anı ve fiziksel yaşam katmanları artarak kişinin belleğini meydana getirir. Peyzajlarda tıpkı biz insanlar gibi katmanlardan bu katmanların bir araya gelmesi ve birbirleri arasında ki ilişkiler sonucunda oluşurlar.

İnsanın ve insanın üzerinde herhangi bir etkisinin görülmediği hava, toprak, su ,hayvanlar yani canlı ve cansız bütün varlıkların bir arada oluşturdukları ekolojik bütünlüğe doğal peyzaj denir. Doğal peyzaj başta insan olmak üzere bütün canlı varlıkların hayatlarını idame ettirebilmelerindeki en önemli kaynaklardır. Doğal peyzaj arazi ve iklim şartlarının çeşitli varyasyonları sonucunda şekillenirler. Bu varyasyonların sonucunda peyzajları meydana getiren biyotik ve abiyotik kodlar peyzajın katman katman oluşmasını sağlamaktadır, bunun sonucu olarak peyzajın doğal hafızasının kodları meydan gelir.

Peyzajların kendileri katmanlardan meydana gelirken, bizlere doğa ve kültür arasında katman olurlar. Bu . Doğanın var olması insanlığın varlığından çok öncesine dayanmaktadır. Kültür ise doğal faktörler sonucunda var olmuş, insanların eylemleri sonucunda var olan bir olgudur. Burada sözü edilen doğal faktörler peyzajların coğrafi faktörleri sonucunda meydana gelmiştir. Kültür, insan ve doğa arasındaki etkileşimler sonucunda oluşmuştur.

 Peyzajların coğrafi konumlarına bağlı burada bulunan insanların yaşayış şekilleri, değer yargıları, inançlar ve üretim faaliyetleri ve peyzajı deneyimleme biçimleri doğal olarak farklılık gösterir. Bu gibi sebepler neticesinde peyzajlarında varlıkları boyunca belleklerinin oluşuğu ve bu belleği besleyen olaylar ve etmenlerin olduğu kanısı ortaya çıkmaktadır. Peyzajların tıpkı biz insanlarda olduğu gibi hafızası vardır. Ve bu hafıza abiyotik ve biyotik kodlar olarak ikiye ayrılır. İklim, topoğrafya, hidroloji, flora ve fauna gibi etmenler peyzajın kodlarını meydana getirir. Mekanlara veya yerlere kodlanan bu faktörler sonucunda üzerine birde biz insanların bu alanlara yükledikleri anlamlar ile beraber bir bütün olarak değer yargılarımıza destek çıkmaktadır.

Sonuç olarak; peyzajlar meydana geldikleri katmanlar neticesinde doğal bir hafızaya sahiptirler, bunun yanında sahne oldukları olaylar sonucunda insanların değer yargılarının oluşmasına aracı olmuş olurlar. Bu olaylara sahne oldukları için peyzajın artık kültürel değerlerimiz içinde yer edinmesiyle kendi doğal katmanlarına ek olarak abiyotik katmanları oluşturulmuş olur. Ve bu sayede peyzajın meydana geldiği biyotik ve abiyotik kodlarla beraber hafızası oluşur. Her yerin bir belleği vardır. Bu bellek somut ve soyut değerler neticesinde meydana gelir. Kendi belleğimize elle dokunamayacağımız gibi mekanların/yerlerin belleğine somut bir kavram olarak düşünmek doğru olmayacaktır.

Dünya bir sahnedir der Shaekspeare ;
Bütün dünya bir sahnedir…
Ve bütün erkekler ve kadınlar
sadece birer oyuncu…
Girerler ve çıkarlar.
…

Ve bu sahnenin bir belleği vardır.

Kaynakça

• Ertem, G., Tosun, S., Duman, Y., İzmir Kent Tarihi Üzerinden Peyzaj Hafızasını Okuma, Lisans Tezi, Ege Üniversitesi, 2022
• Çatalhöyük Görsel: Arkeofili
• Efes Antik Kenti Görsel: antiquelodgecamp.com