Botanik Bahçesi Nedir? Türkiye’den ve Dünya’dan 10 Örnek

Botanik Bahçesi kavramını anlayabilmek için öncelikle botanik nedir, bunu kavramalıyız. Genel tanımıyla botanik, bitkilerin yapılarını ve hayat süreçlerini inceleyen bilim dalıdır. Bir diğer adı ise fitolojidir, bu sözcük Fransızca phytologie sözcüğünden alıntıdır. Türkçedeki adı bitki bilimidir.

Bitkiler Dünya üzerinde farklı boyutlarda, renklerde, şekillerde, tek veya gruplar halinde karşımıza çıkmaktadır. İnsanlar bu farklılıklar sebebiyle bitkileri sınıflandırarak, tanımlama yoluna gitmiştir. Bitkilerin sınıflandırılmasında benzer özellik gösteren canlıları bir araya toplayarak bir grup oluşturulur ve isimlendirilir. Bitkiler aleminin sınıflandırılmasında göz önüne alınan önemli özellikler şunlardır:

• Bitkinin damar bulundurup bulundurmaması
• Bitkinin tohum bulundurup bulundurmaması

Botanik bahçeleri ise bilimsel veriler, sınıflandırmalar ve değerlendirmeler ışığında, bitkilerin akrabalık dereceleri göz önünde bulundurularak,  fazla sayıda farklı cins bitkilerin bir arada bulunduğu ve bitkiler üzerine araştırmaların yapıldığı alanlardır. Halka açık olmasıyla beraber, halk bazında genellikle kalabalık şehir ortamından uzaklaşarak yürüme, dinlenme gibi faaliyetlerin gerçekleştirildiği alanlardır. Kent yaşamı için önemli bir yeşil alan statüsüne sahiptir. Gerek ziyaretçi eğitimine dolaylı veya doğrudan imkan sunmasıyla, gerek nesli tükenmekte olan bitkilerin korunması üzerine yapılan çalışmalarla günümüzde önemli bir işleve sahip olmuştur. Şimdi ise botanik bahçelerinde yapılan eğitsel ve rekreatif faaliyetleri inceleyelim.

Botanik Bahçelerinin Sağladığı Eğitsel Ve Rekreatif İmkanlar: Türkiye’den Ve Dünya’dan Botanik Bahçesi Örnekleri

Botanik bahçelerinin genel anlamda 4 temel amacı bulunmaktadır (Öztan,1972).

• Bitkiler üzerinde denemelerle Modern taksonomi ve Deneysel Botanik bilimi dallarının geliştirilmesi,
• Dünya’nın belirli bölgelerinde yetiştirilen ekonomik değeri büyük; kahve, çay, vanilya, kauçuk, kakao gibi bitkilerin adaptasyon istasyonu görevini yerine getirmeleri
• Hortikültürel yönden de katkıları,
• Çevre baskısına maruz kalan ve nesilleri kaybolmaya yüz tutmuş bitkilerin korunmasını da üstlenmeleridir.

Botanik bahçeleri temel olarak bilimsel, eğitsel, rekreatif işlevler olmak üzere 3 ana başlıkta incelenebilir. Bitkilerin gözlemlenerek, bitki dokusu örnekleri alarak ve nesli tehlikede olan türlerin korunmasına yardımcı olarak bilime ışık tutar. Eğitsel işlevlere ise lise, üniversite ve hatta daha küçük yaş gruplarındaki öğrencilerin eğitimine doğrudan etki etmesi, bunun yanı sıra botanik bahçeleri ziyaretine gelen ziyaretçilerin, bitkilerin alan içerisinde akrabalık derecelerine göre sınıflandırılması ve etiketlendirilmesi sonucu görsel, eğitsel, kültürel açıdan gelişimine doğrudan veya dolaylı yoldan etki etmesi örnekleri verilebilir. Rekreatif işlevler için ise aşağıdaki tabloyu inceleyelim.

Botanik bahçeleri; yürüme yolları, oturma ve seyir alanları, su yüzeyleri, düzenlenmiş bitki koleksiyonları, kafeterya ve restoranları, hayvanat ve çocuk bahçeleri gibi farklı nitelikli birimleriyle çok yönlü pasif rekreatif alanlardır. İnsanlar daha çok ruhen dinlenmek amacıyla botanik bahçelerini ziyaret etmektedir, bu sebepten ötürü botanik bahçeleri kentlerde önemli bir yer tutmaktadır. Şimdi ise Türkiye’den ve Dünya’dan botanik bahçeleri örneklerini inceleyelim.

Türkiye’den Botanik Bahçesi Örnekleri

1. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ ALFRED HEİLBRONN BOTANİK BAHÇESİ

Alfred Heilbronn Botanik Bahçesi 1935’te Alfred Heilbronn ve Leo Brauner tarafından İstanbul Üniversitesine bağlı olarak kurulmuştur Türkiye’nin en eski botanik bahçesidir. İlk adı İstanbul Üniversitesi Botanik Bahçesi olarak geçmekte olup, 2003 yılında botanik bahçesini kuran Alfred Heilbronn’un onuruna ithafen bahçe yeniden adlandırılmıştır ve bugünkü adını almıştır. Türkiye florasının zenginliğini yansıtmış olan  bahçe, Türkiye florası dışında da birçok türe ev sahipliği yapmıştır. Sinema tarihçisi Oğuz Makal 2014 yılında bahçenin belgesel filmini çekmiştir. 2015 yılında İstanbul Müftülüğü’ne devredilmiştir ve bahçe bu yıldan sonra metruk hale gelmiştir. Günümüzde Alfred Heilbronn Botanik Bahçesi kalıcı olarak kapatılmıştır.

2. Atatürk Arboretumu

  Atatürk Arboretumu 1949 yılında Prof. Dr. Hayrettin Kayacık’ın Orman Genel Müdürlüğü’ne İstanbul-Bahçeköy’de arboretum kurma önerisinin uygun bulunmasıyla, Büyükdere-Bahçeköy-Kemerburgaz asfaltı kenarındaki 38 ha’lık alana kurma çalışmalarına başlanmıştır. 1982 yılına kadar alt yapı ve dikim çalışmaları yavaş olsa da devam etmiştir. 1982’de Atatürk’ün 100. Doğum yılı kutlamaları neticesiyle Atatürk Arboretumu adını almış ve Orman Bakanlığı İşletme Şefliği Statüsünü kazanmıştır.

3. Gaziantep Büyükşehir Belediyesi Botanik Bahçesi

Gaziantep Büyükşehir Belediye’si Botanik Bahçesi 2009 yılında 17.000 m² alana kurulmuştur. Şehrin ilk botanik bahçesidir. Eğitim ve bilim alanında çalışmalar yapılmaktadır. Temel amacı her botanik bahçesinde olduğu gibi Türkiye ve Dünya floralarında bulunan bitkilerin canlı bir koleksiyonunu oluşturmak ve geliştirmek olmuştur.    

4. Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi

Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi, 1995 yılında Ali Nihat Gökyiğit tarafından eşi Nezahat Gökyiğit adına hatıra parkı oluşturmak amacıyla kurulmuş olup ve  başlangıçta hatıra parkına uygun ağaçlandırma ve bitkilendirme çalışmaları yapılmıştır. Daha sonradan botanik bahçesi oluşturma çalışmalarına başlanmıştır. 2002 yılında ziyaretçilere açılmış, 2003 yılında ise Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi olarak adı değiştirilmiştir. İstanbul için bir rahatlama noktası olan Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi aynı zamanda eğitsel ve bilimsel çalışmalar da yapmaktadır.

5. Yalova-Karaca Arboretum

Yalova’da bulunan Karaca Arboretumu Türkiye’nin ilk özel arboretumudur. Tema Vakfı’nın da kurucusu olan Hayrettin Karaca tarafından 13.5 ha’lık arazinin üzerine kurulmuştur. Üniversite öğrencilerine staj imkanı sağlamak, halkın konuyla alakalı bilinç düzeyinin artırılması, bahçıvanlık eğitimi vermek gibi çeşitli faaliyetleri olmuştur. Karaca Arboretumu 2004 yılında Uluslararası Dendroloji Cemiyeti tarafından ödüle layık görülmüştür. Ödül Hayrettin Karaca’ya takdim edilmiştir

Dünya’dan Botanik Bahçesi Örnekleri

1. Padova Botanik Bahçesi

Padova Botanik Bahçesi İtalya-Padova’da bulunan botanik bahçesidir. Venedik Cumhuriyeti tarafından 1545 yılında kurulmuştur. Özgün konumunu bugüne kadar korumuş ve Dünya’nın en eski akademik botanik bahçesi olmuştur. 22 000 m²’lik bir alana sahiptir. UNESCO 1997 yılında Padova Botanik Bahçesini Dünya mirası olarak ilan etmiştir.

2. Rio De Janerio Botanik Bahçesi

13 Haziran 1808 tarihinde kurulan Rio de Janerio Botanik Bahçesi, botanik ve biyolojik çeşitililiğin korunması alanlarında Dünya’nın en önemli araştırma merkezlerinden biridir. Botanik bahçesi Pedagojik, müzeografik, peyzaj, teknik-bilimsel, tarihi ve öğretim alanlarında projeler yürütmeye imkan sunar. Botanik bahçesinde ilk olarak baharatlar ve sebzeler üzerinde uygulama çalışmaları yapılmıştır ve çay kültürünün öğrenilmesi amacıyla botanik bahçesi çay üretim noktası olarak kullanılmıştır. Daha sonralarda ise bünyesine hem Brezilya florasından hem de Dünya florasından türler katmıştır.

3. Sidney Kraliyet Botanik Bahçesi

Sidney Kraliyet Botanik Bahçesi 1816 yılında kurulmuştur. Avustralya’nın en eski botanik bahçesidir. Dünya florasından birçok türü bünyesinde barındırır. Bitki tanımlama ve bitki patolojisi üzerine hizmetler sunmaktadır. Bunların yanı sıra halka açık olmasıyla beraber Aborjin kültürünü öğrenmek için ideal bir konumdur.

4. Kraliyet Botanik Bahçesi, Kew-Kew Bahçeleri

  121 ha’lık alana kurulan Kew Bahçeleri 1700’lü yıllarda İngiltere-Londra’da ortaya çıkmaya başlamıştır. Dünya’nın en büyük botanik ve mikolojik koleksiyonlarını bünyesinde barındırır. İnsanlar tarafından büyük bir ilgi duyulan Kew Bahçeleri aynı zamanda UNESCO Dünya Mirası Liste’sinde bulunmaktadır.

5. Longwood Bahçeleri

Tarihi 1700’lü yıllara dayanan Longwood Bahçeleri halk bahçesi olmadan önce, bahçenin bulunduğu arazi yerli Lenni Lenape kabilesine ve Quaker çiftçilerine ev sahipliği yapmaktaydı. Botanik bahçesinin amacı ise Pierre S. Pont’un yaşayan mirasının devamlılığını sağlamaktır. Longwood Bahçeleri günümüzde bahçecilik sanatı ve bilimde önde gelen bahçelerden birisidir. Öğrenme ve eğitim programlarıyla toplumu bilinçlendirmeye devam etmektedir.

Sözlük

• Adaptasyon: İçine girdiği çevreye, iklime vb uyma kapasitesi
• Bitki Patolojisi: Bitki hastalık bilimi
• Botanik: Bitki bilimi
• Dendroloji: Ağaç bilimi
• Flora: Bir ülkede veya bölgede yetişen bitkilerin tür olarak tümü
• Fitoloji: Bitki bilimi
• Hortikültür: Bitki toprak gibi doğal malzemelerle üretim ve bakım işleri ile ilgilenme, canlı ve değişken malzeme olan bitkiyle zaman geçirmektir.
• Mikoloji: Mantar bilimi
• Rekreasyon: İnsanların, fiziksel ve ruhsal bütünlüğünü geri kazanmak için yaptıkları aktiviteler bütününe verilen ad.
• Taksonomi: Biyolojide sınıflandırma bilimi anlamına gelmektedir.